주요메뉴 생략하고, 본문 바로가기
즐겨찾기 등록
도움말
전체
전체
서명
저자
해제
주요링크 모음
고서
고문서
고서
고문서
편제별
계층별
육서심원
편제별
계층별
수편(首編)
상편
하편
본편(本編)
1편
2편
3편
4편
5편
6편
7편
8편
9편
10편
11편
12편
13편
14편
15편
16편
17편
18편
19편
20편
21편
22편
23편
24편
25편
26편
27편
보편(補編)
보편
편제별 조회
HOME
>
육서심원
>
편제별
>
18편
서지정보
(說)平頭𢧢 从弋 一橫之 象形 古禾切 (唐)音鍋 (鍇曰)戟小支上向則爲戟 平之則爲戈 一曰戟偏距爲戈 (彙)鉤子戟也 如戟而橫安刃 頭嚮下爲鉤 (禮曲禮)淮戈者前其鐏 後其刃 正義曰 戈 鉤孑戟也 如戟而橫安刃 但頭不向上 爲鉤也 直刃長八寸 橫刃長六寸 刃下接柄處長四寸 並廣二寸 用以鉤害人也 (周冬官考工記)戈柲六尺有六寸 (又)戈廣二寸 內倍之 胡三之 援四之 註 內謂胡以內接柲者也 胡 其孑也 援 直刃也 (名)戈 過也 所刺擣則𣲺 所鉤引則制之 弗得過也 (書牧誓)稱爾戈 註 戈 短兵也 人執以舉之 故言稱也 又(典)略周有孤父之戈 又國名 在宋鄭之閒 寒浞子豷 少康滅之 又姓 (史記)夏後有戈氏 宋戈彥 明戈鎬 又司戈 武職 從八品 唐天授年閒置 又(草目)草部戈 共別曰 味苦寒 無毒 生益州山谷 惡蜚蠊 (𧪸曰)凡人用右手爲𠊳 則不可以右手偏執一物 而妨於常用也 是以書曰 王左仗黃鉞 至於荷戈者 亦當以左手 故此字从篆文左字 而中从一象肩形 上从亅 象戈之鉤枝形 則可以肩荷二字爲音切 只用肩荷二字 嫌於背負 故㪅加抱字爲中聲也 蓋荷戈則其鋒雖高聳 而其勢傾仄 漸次垂下 故我字从古文垂从戈 而取居尊自卑之義 俄峨等字亦从我 而皆有傾仄之義也 字彙訓鉤子之子字 當是孑字之誤也
戈
본편(本編) 18편
|
3 page
원문/텍스트
(說)巴蜀名山岸脅之
㫄箸欲落𡐦者曰氏 氏崩聲 聞數百里 象形 乀聲 揚雄賦 響若氏隤 承旨切 (段注)脅之下如𠂤字注云巴蜀云云 十六字爲一句 此謂巴蜀方語也 𠂤大徐無 小徐作堆 俗字耳 今正 𠂤小𨸏也 著直略切 小𨸏之㫄箸於山岸𣆕而狀欲落隋者曰氏 其字亦作坁 亦作𨸝 𨸏部曰 秦謂陵阪曰𨸝 𨸝與氏音義皆同 揚雄解嘲曰 響若坁隤 應劭曰 天水有大坂 名曰隴坁 其山堆𠊓著崩落作聲聞數百里 故曰坁隤 韋昭曰 坁音若是埋之是 以上見文𨕖注 今本漢書作𨸝隤 師古曰 𨸝音氏 巴蜀名山㫄堆欲墮落者曰氏 應劭以爲天水隴氐 失之矣 氐音丁禮反 玉裁按顏說殊非古 隴𨸝亦作隴坁 與巴蜀之氏形小異而音義皆同 𨸝坁字仝氏聲 或从氐聲而丁禮切音字之誤也 劉逵注呉都賦坁頹曰 天水之大阪 名曰隴坁 因爲隴坁之曲說 與應仲遠同 坁韋音是 𨸝顏音氏 皆不誤 攷氏亦作是 見夏書 禹貢曰 西京因桓是來 鄭注云 桓是隴阪名 其道般桓旋曲而上 故曰桓是 今其下民謂阪爲是句絶 謂曲爲桓也 各本誤 今校訂如此 據此則桓氏卽隴𨸝 亦可作隴氏 昭昭然矣 古經傳氏與是多通用 大戴語 昆吾者衞氏也 以下六氏字皆是之叚借 而漢書漢碑叚氏爲是不可枚數 故知姓氏之字本當作是 叚借氏字爲之 人第習而不察耳 姓者統於上者也 氏者別於下者也 是者分別之䛐也 其字本作是 漢碑尚有云姓某是者 今乃專爲姓氏字 而氏之本義惟許言之 淺人以爲新奇之說矣 象形 謂氏象𠊓於山叠也 氏之附於姓者類此 乀讀若移 氏篇韻皆承紙切 大徐承旨切 非也 (唐)音是 (典)按今楊雄傳作𨸝 (玉)亦云 巴蜀謂山岸欲墮曰氏 崩聲也 承紙切 又元包經剝屵氏 傳曰 山崩於地也 註 屵音蔡 氏音支 於說文玉篇義仝而音異 (正)氏族 (彙)姓氏 (白虎通)有氏者何 貴功德 下伎力 所以勉人爲善也 (左隱八)天子建德 因生以賜姓 胙之土而命之氏 諸矦以字爲諡 因以爲族 官有世功 則有官族 邑亦如之 正義氏猶家也 疏 釋例曰 別以稱之謂之氏 合以言之則爲族 (趙彦衞雲麓漫抄)姓氏後世不復別 但曰姓某氏 雖史筆亦然 按姓者 所以統系百世 使不別也 氏者 所以別子孫所自出 如周姓姬氏 所以別子孫 如魯衞毛耼邘晉應韓之分 若夫易云 黃帝堯舜氏作 堯舜雖非姓氏 旣是天子當一代 稱曰堯舜氏 義亦通 此又不拘姓氏之例 (桺芳論氏族)氏於國則齊魯秦呉 氏於諡則文武成宣 氏於官則司馬司徒 氏於爵則正孫公孫 氏於字則孟孫 叔孫氏於居則東門北郭 氏於志則三馬五鹿 氏於事則巫乙匠陶 又古者貴有氏 賤無氏 故其詛辭又曰 墜命兦氏 言奪爵失國也 詛辭見左傳襄十一年 又婦人例稱氏 (儀禮士昏禮)祝吿婦之姓 曰某氏來歸 又樂氏 津名 在鄭 (左襄二十六)涉於樂氏 又元氏猗氏盧氏尉氏 皆縣名 (廣輿記)元氏屬常山 今屬眞定府 猗氏屬河東 今屬平陽府 盧氏本漢縣 今屬河南府 尉氏本秦縣 今屬眞定府 (師古漢書注)凡地名稱某氏者 謂因之而立名 如尉氏左氏𦂐氏禺氏之類 又以氏名其物 (大戴記)蘭氏之根 櫰氏之苞 又姓 (呉志)有氏儀 後改姓是 又猛氏 獸名 司馬相如上林賦)鋋猛氏 郭璞曰 今蜀中有獸 狀如熊而小 毛淺有光澤名猛氏 (集)掌是切 音紙 姓也 義仝上 (正)旨而切 音支 月氏 西域國名 在大宛西 (史大宛傳)有大月氏 小月氏 亦作月支 又烏氏 縣名 (史酈商傳)破雍將軍烏氏 註 烏音於然反 氏音支 縣名 屬安定
氏
본편(本編) 18편
|
65 page
원문/텍스트
(說)衆萌也 从古文之象 彌鄰切 古文
(唐)音泯 說文云云 言萌而無識也 (彙)民 泯也 泯然無知也 (易師卦)君子以容民畜衆 (書咸有一德)后非民㒺使 民非后㒺治 禮緇衣)民以君爲心 君以民爲體 又四民 (穀成元)古者四民 有士民 有商民 有農民 有工民 注 德能居位曰士 辟土殖穀曰農 巧心勞手成器物曰工 通財貨曰商 (呂春秋)地從於城 城從於民 民從於賢 (爾地)北方有比肩民焉 迭食而迭望 詳肩字 (呂春秋)南方又祼民 (山海經)白民國 白身 背有⾓ 乘之壽二千歲 羽民國 其民皆生羽毛 卵民國 其民皆生卵 毛民國 其民皆生毛 又有勞民 搖民壎民盈民臷民蜮民諸國 (窮𥚞秘苑)鶴民國 人長三寸 日行千里 (草目)人部方民 珍曰 人稟性于乾坤 而囿形于一氣 橫目二足 雖則皆同 而風土氣習 自然不一 是故蝨處頭而黑 豕居遼而白 水食者腥 草食者羶 膏梁藜莧 腸胃天淵 菓褐羅紈 肌膚玉石 居養所移 其不能齊者 亦自然之勢也 故五方九州 水土各異 其民生長 氣息亦殊 乃集方民 附于部末 以𠏆醫診云 又司民 星名 (周秋官司民)及孟冬祀司民之日 獻其數于王 註 司民 軒轅⾓也 釋文 軒轅十七星 如龍形 有兩⾓ ⾓有大民小民 又官名 (秋官司民)掌登萬民之數 目生齒以上 皆書於版 又民曹 漢官名 (後漢百官志)民曹尚書主凡吏上書事 註 蔡質漢舊儀曰 典膳治功作 監池苑囿盜賊事 又民部 今戶部也 (文獻通考)漢置尚書郞四人 其一人主財帛委輸 至魏文帝 置度支尚書寺 專掌軍國支計 呉有戶部 晉有度之 皆主算也 後周置大司徒卿一人 如周禮之制 隋初有度支尚書 則幷後周民部之職 開皇二年 改度支爲民部 𣱵徽初 改民部爲戶部 又姓 見姓苑 (呉志)民儀本姓氏 孔融嘲之曰氏字民字無上 可改爲民 然考姓譜 並無民姓 (代醉篇)泯與昬皆从民字 唐太宗欲避其諱 石經接皆以氏字代之 又叶鄰知切 音離 (夏禹襄陵操)洪水滔天 下民愁悲 上帝愈咨 三過吾門不入 父子道衰 嗟嗟不欲煩下民 又叶彌延切 音眠 (易姤四象)遠民也叶行未牽也 又(擊辭)言出乎身 加乎民 行發乎邇 見乎遠 遠音員 (揚方合歡詩)齊彼蛩虱獸 舉動不相捐 生有同穴好 死成倂棺民 又叶謨陽切 音厖 (史龜䇲傳)徴絲灼之 務以費民 賦斂無度 殺戮無方 (略)象俯首力作之形 (彙)篆象俛首執耒耜形 (典)按民字之義非一 有𦃞言人者 詩天生蒸民 厥初生民 是也 有對君而言者 書民惟邦本 是也 有別於在位而言者 詩宐民宐人 謂臣 民謂衆庶 是也 有對幽而言者 論語務民之義 左傳先成民而後致力于𥚞 是也 有對己而言者 詩民莫不穀 我擉于罹 是也 有對農而言者 漢食貨志 粟甚貴傷民 甚賤傷農 是也 況四民兼士農工商 豈力田始稱民乎 六書略之說穿鑿 不可從 (仝)古文𠘽 (𧪸曰)按說文 女部之次系以母部 又其次系以民部者 蓋以古文民字从女 而左右各从橫屮 使女字 仍成母字 下加从一屮 上象分歧形 故訓衆萌者 卽百姓芸芸織織之義也 其从女者 卽姓字之義也 其从屮而成母字者 與每本字仝義 而仍以每人二字爲音切也 氓字之从𦬆省 亦與此仝意也 今此小篆從𥳑省 然亦近於从女从二屮 故許云從古文之象也
民
본편(本編) 18편
|
81 page
원문/텍스트
(說)土器己燒之𦃞名 象形 五寡切 (唐)音邷 (廣)古史考 夏時昆吾氏作瓦 (彙)屋瓦 (草目)烏古瓦 珍曰 夏桀始以泥坯燒作瓦 (史龜䇲傳)桀爲瓦室 註 世本曰 昆吾作陶 張華博物記亦云 桀作瓦 蓋是昆吾爲桀作也 (史廉頗傳)秦軍鼓譟勒兵武安 屋瓦皆震 (彙)鴛鴦瓦 蓋瓦曾化鴛鴦 故稱焉 (正通)後世瓦制不古 其類非一 漢武故事 起𥚞屋以銅爲瓦 漆其外 又呉國傳 大秦國王宮𣪍水精爲瓦 又明皇親錄 虢國夫人恩籠傾一時 奪韋嗣立宅 以廣其居後復歸韋氏 因大風折屋 墜堂上 不損 視之 瓦皆堅木也 又王縉傳 五臺山祠鑄銅爲瓦 金塗之 又(詩小雅)載弄之瓦 傳 瓦 紡專也 (彙)生女弄瓦 習其所有事也 黃氏曰 今所見紡無用塼者 嘗見湖州風俗 婦人皆以麻缐爲業 人各一瓦覆膝 而索麻線於其上 歲久瓦率成坎 豈古亦有此事 而詩人因指之歟 又(儀禮燕禮)公尊瓦大兩 註 大音泰 瓦大 有虞氏之尊也 又(左昭二十六)射之中楯瓦 註 楯脊 又瓦合 (禮儒行)毁方而瓦合 註 呂氏曰 陶者爲瓦 必圓而割 分之則瓦 合之則圓 而不失其瓦之質 又瓦解 (史匈奴傳)其困則瓦解雲𢿨矣 又地名 (春秋隱八)宋公齊矦衞矦盟于瓦屋 註 瓦屋 周地 也(定八)公會晉師于瓦 註 瓦衞地 (後漢郡國志)東郡有瓦亭 又人名 (左昭二十三)楚囊瓦爲令尹 註 囊瓦 子囊之孫子常也 又(草目)雀 釋名瓦雀 詳雀字 (廣)五化切 音迓 泥瓦屋 (集)施瓦於屋也 (集)五委切 音頠 屋甃也 (莊騈拇篇)騈於辯者 纍瓦結繩竄句 註 五委反 當作丸 (韻韻)叶阮古切 音五 (韓愈元和聖德詩)皇帝儉勤 盥濯陶瓦 斥遣浮華 好此絺紵 (𧪸曰)瓦者施於屋上 而必連接橫臥 故今橫看此字之篆 則象其連接橫臥之形 而其中一點 象其口堊土之形也 字彙字典以瓦部載之五畫部誤矣 今移入四畫部
瓦
본편(本編) 18편
|
93 page
원문/텍스트
(說)密也 二人爲从 反从爲比 毗至切 古文夶 (廣)音避 (詩周頌)其比如櫛 (爾詁)弼 棐輔 比 俌也 注 易曰 比 輔也 疏 俌猶輔也 易比卦彖云 比 輔也 (彙)卦名 (易比彖)比 輔也 下順從也 卜氏傳 地得水而柔 故曰比 (典)親也 近也 (周夏官)形方氏使小國事大國 大國比小國 註 猶親也 又和也 (周春官)𥰫人辨九𥰫之名 六曰巫比 註 巫讀爲筮 比謂筮與民和比也 又近鄰之稱 (周地官)五家爲比 使之相𠈃 五比爲閭 使之相受 又案比 (地官)小司徒掌九比之數 乃頒比法於六鄕之大夫 及三年 則大比 (又)鄕大夫大比考其德行道藝 而興賢者能者 疏 三年一閏 天道有成 故每至三年則大案比 又及也 (詩大雅)比于文王 其德靡悔 註 比于 至于也 (漢高帝紀)自度比至皆兦之 又頻也 (禮王制)諸矦至於天子也 比年一小聘 (漢志)比年 猶頻年也 又比比 猶言頻頻 (漢成帝紀)郡國比比地動 又並也 (書牧誓)比爾干 正義 楯則並以捍敵 故言比 (史蘇秦傳)騎不得比行 又齊也 (詩小雅)比物四驪 註 比物 齊其力也 凡祭祀朝觀會伺 毛馬而頒之 凡軍事 物馬而頒之 毛馬齊其色 物馬齊其力 吉事尚文 武事尚彊也 又偏也 黨也 (書洪範)人無有比德 正義 人無阿比之德 言天下衆民盡得中也 (論語)君子周而不比 鄭註 忠信爲周 阿黨爲比 又從也 (論語)義之與比 朱註 從也 (晋語)事君者比而不黨 註 謂比義 又合也 (禮射儀)其容軆比於禮 其節比於樂 註 親合也 (漢劉歆移太常博士書)比意同力 冀得廢遺 師古註 訓合又比余 櫛髮具 (史匈奴傳)漢文帝遺單于比余 (漢書)作比疎 (廣雅)櫛也 (蒼頡篇)靡者爲比 麤者爲疏 今亦謂之梳 (顏師古急就篇註)櫛之大而麤 所以理鬢者 謂之疏言其齒稀疏也 小而細 所以去蟣蝨者 謂之比 言其齒密比也 皆因其軆以立名 又矢括曰此 (周冬官考工記)矢人爲矢 夾其陰陽以設其比 夾其比以設其羽 鄭司農註謂括也 (揚方)代也 (集)必至切 音𢌿 近也 倂也 密也 義仝 (正)兵𡡾切 音秘 先也 (禮祭義)比時具物 不可以僃 鄭註 比時 猶先時也 比 必利反 又甫至反 (彙)及也 (孟子)比其反也 又連也 近也 頻也 比年猶頻年也 又黨也 密也 協也 總也 (正)補委切 音匕 校也 並也 (周天官)凡禮事 贊小宰 比官府之具 註 比 校次之 使知善惡足否也 (儀禮大射儀)遂比三耦 註 校也 (齊語)比校民之有道者 又類也 方也 (禮學記)比物醜類 疏 謂以同類之事相比方 則學乃易成(韓詩外傳)高比 所以廣德也 下比 所以挾行也 比於善 自進之階 比於惡 自退之原 又詩有比軆 (毛詩序)詩有六義 一曰風 二曰賦 三曰比 四曰興 五曰雅 六曰頌 鄭司農云 比者 比方於物 諸言如者 皆比詞也 比之與興 同附讬外物 比顯而興隱 又比例 (王制)必察小大之比以成之 鄭註 己行故事曰比 比 例也 (後漢陳忠傳)父寵在延尉 上除漢法溢於甫𠛬者 未施行 寵免 後忠略依寵意 奏上二十三條 爲𣲺事比 註 比 例也 又綴輯書史曰比 (前漢儒林傳)公孫弘比輯其義 (唐藝文志)玄宗命馬懷素爲修圖書使 與褚無量整比 又諡法之一 (左昭二十八)擇善而從之曰比 (大雅)王此大邦 克順可比 註 比 必里反 正義引服虔云 比方損益古今之宐而從之也 又比部 官名 取校勘亭平之義 卽今𠛬部 正韻 音皮 誤 又水名 (前漢地理志)南陽郡有比陽縣 應劭曰 比水所出 東入蔡 (彙)補委切 音彼 引說文云 比 密也 相與周密也 又校也 量也 又(諡法)擇善而從曰比 (正)普弭切 音諀 庀仝 仝治也 具也 (周春官)大胥比樂官
比
본편(本編) 18편
|
97 page
원문/텍스트
(說)倂船也 象兩舟省總頭形 府良切 或作汸从水 (唐)音芳 (彙)桴也 (詩周南)江之𣱵矣 不可方思 傳 泭也 釋文 小筏曰泭 又(邶風)方之舟之 (爾水)大夫方舟 注 倂兩舟 疏詩漢廣云 江之𣱵矣 云云 毛傳 方 泭也 釋言云 舫 泭 郭注 水中篺筏 論語曰 乘桴浮于海 注云 桴 編竹木大曰栰 小曰桴 是也 桴浮泭音義同 (史酈食其傳)方船而下 註 並船也 (彙)四方 (詩大雅)監觀四方 (周天官冢宰)辨方正位 註 別四方 釋文 視日景 以別東西南北四方 使有分別也 (禮內則)敎之數與方名 註 方名 如東西也 (彙)矩也 (博)大也 正也 (易坤)六二直方大 註 地軆安靜 是其方也 (周冬官考工記)圜者中規 方者中矩 (淮天文訓)天道曰圓 地道曰方 方者主幽 圓者主明 又(易觀卦)君子以省方觀民設敎 疏 省視萬方 又(易未濟象)君子以愼辨物居方 疏 各居其方 皆得安其所 (詩大雅)萬邦之方 下民之王 箋 猶嚮也 疏 諸言方者 皆謂居在他所 人嚮望之 故云 方 猶嚮也 (典)道也 (易恒卦)君子以立不易方 註 猶道也 (禮樂記)樂行而民鄕方 註 猶道也 又(易復卦)后不省方 註 方 猶事 疏 不省視其方事也 又術也 法也 (易繋辭)方以類聚 疏 謂法術性行 (左昭二十九)官修其方 註 法術 又放也 (書堯典)方命圮族 釋文 放也 又有之也 (詩召南)維鵲有巢 維鳩方之 傳 有之也 又今也 (詩秦風)方何爲期 箋 方今以何時爲還期 (莊天地篇)方且本身而異形 註 凡言方且者 言方將有所爲也 (彙)量也 矩也 類也 且也 又房也 穀粒之生 必先有房而後充實 (典)穀始生未實 (詩小雅)旣方旣皁 箋 房也 謂孚甲始生而未合時也 又倂也 (儀禮鄕射禮)不方足 註 猶倂也 又㫄出也 (儀禮大射禮)左右曰方 註 㫄出也 又板也 (儀禮聘禮)不及百名 書於方 註 方板也 (禮中庸)布在方策 註 方板也 策 𥳑也 又常也 (禮檀弓)左右就養無方 註 猶常也 又(內則)博學無方 又文也 (禮樂記)𣀵成方謂之音 註 猶文章也 又義之宐也 (左隱三)臣聞愛子 敎之以義方 又(閔二)授方任能 註 百事之宐也 (論語)且知方也 方者 義之所在也 又比方也 (論語)子貢方人 何晏註 比方人也 又祭名 (詩小雅)以社以方 傳 迎四方氣於郊也 (彙)古謂掘土爲阬曰方 今作土功筭程課者猶以方計 又地名 (小雅)侵鎬及方 註 鎬 方 皆北方地名 又姓 (史)周大夫方叔之後 (小雅)方叔涖止 傳 方叔 卿士也 又官名 (周夏官司馬)職方氏 土方氏 懷方氏 合方氏 訓方氏 形方氏 (前漢朱雲傳)尙方 少府之屬官也 作供御器物 又醫方 (史扁鵲傳)乃悉取其禁方書 盡與扁鵲 (前漢郊祀志)少君者 故㴱澤矦人主方 註 矦家人主方藥也 (集)符方切 音房 方與 縣名 (漢高帝紀)沛公攻胡陵方與 註 音房預 屬山陽郡 (集)蒲光切 音㫄 彷或作方 (前漢揚雄傳)方皇於西淸 註 方皇 猶彷徨也 (荀子)方皇周浹於天下 又文紡切 𧍑或作方 (周夏官方相氏)敺方良 註 方良 㒺兩也 木石之怪虁㒺兩 (張東賦)腦方良 註 方良 草澤之𥚞也 (典)按說文作𧍑蜽 (集)甫兩切 音倣 效也 (彙)祊仝 祭名 (小雅)以社以方 (韻補)叶膚容切 (道藏左夫人歌)騰躍雲景轅 浮觀霞上空 霄輧縱橫舞 紫蓋記靈方 (彙)叶方中切 音卦 (易恒象)君子以立不易方 叶䨓風 (道藏歌)云云 又叶密北切 音墨 (易未濟四爻)震明伐鬼方 三年有賞于大國 又叶甫𡚶切 音放 (易未濟象)云云 叶火在木上 (詩周南)云云 (典)古文𤙗 (𧪸曰)舟制槩是長方形也 若二舟相比 則爲 正方形 故此从匕从舟省 而仍以匕諧初聲 以航諧終聲也
方
본편(本編) 18편
|
125 page
원문/텍스트
(六通)古文方字 (𧪸曰)此象四方之形也
囗
본편(本編) 18편
|
148 page
원문/텍스트
(正)毗面切 音弁 (廣)縣名 (括地志)兗州泗水縣 本漢卞縣地 (集)躁疾也 (左定三)邾莊公卞急而好潔 (玉)法也 (書顧命)臨君萬邦 率循大卞 註 大法也 (彙)手搏爲卞 漢甘延壽試卞爲期門羽林郞 又姓 (廣)出濟陰 本周曹叔振鐸之支子 封于卞 遂以建族 (彙)蒲官切 音盤 義仝 (集)仝般 (爾詁)般樂也 詳般字 (典)或作弁 (𧪸曰)此字从方而反也 倂船爲方舟之旋爲般 故初聲諧方 而終聲諧旋也 其與般同者 亦以此故也 又方卞二字 左右異軆 而並訓法則 此𣀵法也 則又與𣀵同聲矣 蓋囘船者 易於疾 𣀵法者 易於躁 故亦訓躁疾也 如商鞅新莽王安后之流 皆不知此寓戒之義曾也 又此字旣與般仝 而般从殳 故計手搏也 又汴之仝汳 飰之仝飯 皆以其卞本反軆字𩡼之仝騈 亦以其倂船之義也 其與弁仝者 詳弁字 按六書通中 弁字下載籒韻弁字 如頭篆 然此字如弁互通 故應混載此字之篆耳
卞
본편(本編) 18편
|
150 page
원문/텍스트
(說)𣞣字訓兦也 从兦無聲 武扶切 奇字 无通於元 王育說 天屈西北爲无 (唐)武夫切 音巫 (易乾卦)无咎 釋文 音無 易內皆用此字 (藝苑雌黃)无亦作兦 古皆用兦无 秦時始以蕃橆之橆爲有無之無 詩書春秋禮記論語本用无字 𣀵篆者𣀵爲無 惟易周禮盡用无 然論語兦而爲有 我獨兦 諸無字 蓋𣀵隷時誤讀爲存兦之兦 故不改也 (廣)莫胡切 音模 南无 出釋典 (彙)今作南無 (譌)从天而屈其西北 會意 隷用橆 乃蕃橆字 (典)古文𠑶 (𧪸曰)●有字旣从月 而无爲有之對 故此字上从二 二地也 中从丨卽月之光微也 下从月省而只存其外周與元先冘微等字之篆同體也 蓋晦則月之外鉤僅如繩鉤而其光線入于地無些影子之可見也
无
본편(本編) 18편
|
153 page
원문/텍스트
(說)始也 从一从兀 鍇曰 元者 善之長也 故从一 愚袁切 (唐)音原 (爾詁)初哉首基肇祖元胎俶落權輿始也疏皆初始之異名也元者善之長也 (易乾卦)元者 善之長也 (羊隱元)元年者何 君之始年也 (左傳註)凡人君卽位 欲其軆元以居正 故不言一年一月 (羅泌路史)元者 史氏之本辭也 君卽位之一年稱元 古之史皆然 書太甲元年惟元祀 虞夏有元祀之文 非春秋始爲法也 (彙)人君立極改年 不曰一年而曰元年 每歲首月 不曰一月而曰正月 正月一日曰元日 蓋欲人君軆元以居正也 按曰帝王紀元始於漢 以一字紀元者 始於漢文帝後元年景帝中元年 以二字紀元者 始於漢武帝建元元年 以三字紀元者 始於梁武帝中大通元年 以四字紀元者 始於漢哀帝大初元將元年 又正月一日曰元日 (書堯典)月正元日 註 朔日 又曆元定十一月甲子朔夜半冬至日月如合璧五星如連珠乃新曆之第一日故謂之曆元又一元天地之數自子至亥總十二萬九千六百年一元統十二會一會計一萬百年一會統三十運一運統十二世一世統三十年一年統十二月一月統三十日一日統十二辰是十二與三十迭爲用也前六會爲息後六會爲消猶一歲自子至巳爲息自午至亥爲消一日自子至巳爲息自午至亥爲消 (廣)長也 又大也 (漢哀帝紀)夫基事之元命 註 師古曰 㪅受天之大命 又首也 (書益稷)元首明哉 (前漢班固敘傳)上正元服 註 師古曰 元 首也 故謂冠爲元服 又本也 (班固傳)元元本本 又百姓曰元元 (戰國策)制海內 子元元 (史文帝本紀)以全天下元元之民 註 古者謂人云善人 因善爲元 故云黎元 其言元元者 非一人也 又氣也 (公羊傳註)𣀵一爲元 元者 氣也 人(諡法)能思辯衆 行義說民 始建國都 主義行德 並曰元 又姓 (會)左傳 衛大夫元咺 又後魏孝文拓拔氏爲元氏 望出河南 (彙)叶餘輕切 音盈 (易乾彖傳)大哉乾元 萬物資始 乃統天天 音汀 (桓君山名譚仙賦)呼則出故 翕則納新 夭矯經引 積氣關元 (參同契)惟昔聖賢 懷玄抱眞 含精養𥚞 通德三元 (範仲淹明堂賦)止北伐之威以助養於生生道南風之和以飾喜於元元 (韻補)叶虞雲切 音輑 (仙賦)云云 (史敘傳)莊王之賢 乃復國陳 旣赦鄭伯 班師華元 (典)按新陳並非文韻 (蘊)天地之大德 所以生生者也 元字从二从人 仁字从人从二 在天爲元 在人爲仁 在人身則 爲軆之長 (彙)从一从儿兀 子華子曰 元太初之中氣也 天帝得之 運乎無窮 后土得之 溥博無疆 人之有元 百骸統焉 古文制字 知其所以然 是故 能固其元爲完具之完 殘其所固爲窛賊之𡨥 加法度焉 爲冠冕之冠 (𧪸曰)每月晦日 則月光沈於地下 而朔日 則月光升於天上 故此从古文上从月省 而只存其外周也 互見无字 但以其月未圓 故每月朔日 不得謂之元日 而惟正月一日 謂之元日也 至如正月十五日 謂之上元 八月十五日 謂之中元者 貴其月之正圓也 亦爲曆元字者 以其从月故也 元之爲言圓也 是以圓在先韻 而元先二韻 古互通也 且此字之訓首也 取在上之義 而兼取其圓義也 但古文从一从兀 與前記解說義實相通 故許以古文解之 而凡字之从此者 亦多取兀然之義也 本註中 前漢班固之前字 卽後字之誤耳
元
본편(本編) 18편
|
154 page
원문/텍스트
(說)本㒫 㱃食气屰不得息曰㒫 从反欠 居未切 今𣀵隷作旡 古文
(段本)气屰作屰气曰㒫之㒫作兂 而注云 屰气各本作气屰 今依篇韵正 不得息者 咽中息不利 毛傳於王鄭皆曰嚘不得息是也 屰气 故从反欠 兂之字經傳無徵 大雅桑柔曰 如彼遡風 亦恐之僾 傳曰 僾 唈也 釋言同 箋云 使人唈然如鄕疾風不能息也 今觀許書 則知兂乃正字 僾乃假借字 凡云不得息者 如䯉字 欭字 嚘字 噎字 唈字 皆雙聲像意 然則先必讀於未切也 僾之訓仿佛見也 毛鄭何從知其訓唈然不能息 則以有兂字在也 𠎹从𢜤聲 𢜤从㤅聲 㤅从兂聲 可得其同音假借之理矣 凡古文字之可考者如此 或問釋言毛詩傳唈字當作何字 曰此卽
字也 於唈古多作邑 如史記商君傳漢書杜鄴師丹傳可證 古音七八部 與十五部關通相假之理也 毛謂僾
也 此卽壺瓠也之例 謂壺卽瓠之假借也 又从反欠 下云 居未切 按居未當作於未 又古文 下云 觀此則知小徐欠作
與此爲一正一反 正是古文欠也 蓋今本欠有小篆 而失古文矣
从小篆者也
者从古文者也 今隷
作兂 从古文而小誤也 (廣)居豙切 音寄 (典)古文𠘸 (𧪸曰)許說是矣 段本中旡作兂者 以㤅字之篆觀之 則可謂有據 而其注說亦有理矣 但居未切 恐未必當作於未切也 㤅字雖以於諧初聲 然炁旣二字从此 而並音居未切也 况此字从反欠 則以欠諧初聲 以未諧終聲 不亦宐乎 按六書通中 此字下並載說文旣字 又續載各書旡字 如第三四五頭篆 但汗𥳑旡字玉篇作𠑶 故別載儿部
旡
본편(本編) 18편
|
173 page
원문/텍스트
不成字 (𧪸曰)說文段本中旡字下注中 旡作旡 而且以六書通中𡉙字及說文中㤅字之篆觀之 此字之爲旡字明矣 但與首筓之先字 無甚異仝矣 然則古應有別 而必是傳寫稍誤 終乃相混 故今故此書之而以別之 且左揭𢛭字 則字彙字典本書之軆亦如此 故特載其一個字
兂
본편(本編) 18편
|
182 page
원문/텍스트
(說)首筓也 从人匕 象簪形 側岑切 俗作簪 从竹从㬱 (𧪸曰)首筓所以貫穿束髪 而正當頭匘之部位 故此从匕 取反人之義 與匘从匕一例也 且其束髮之際 必以手下持其髮而囘旋 故从乙與丮从乙仝義也 且乙是月字之外周也 月雖𦈫時常多其中若虛然 其本體固自如矣 此所謂實而若虛也 婦人之髻亦實而若虛 則簪之銳者 易於濳入而直穿 故加从一直缐貫穿于下也 是以今俗呼髢爲月子也 蓋首筓有橫者竪者 而此乃直穿如箴者 故以直諧初聲 以箴諧終聲 亦與冘聲相近也 是以兓字从此 而訓兓兓銳意也 按六書通中 此字下附載銳文鐕字 又附載說文兓字 而注云又古文先字
兂
본편(本編) 18편
|
182 page
원문/텍스트
(說)止之也 从女 有姦之者 武扶切 (段本)止之下補䛐字也 下注云 䛐依禮記釋文補 䛐者 意內而言外也 其意禁止 其言曰毋也 古通用無 詩書皆用無 士昏禮 夙夜毋違命 注曰 古文毋爲無 是古文禮作無 今文禮作毋也 漢人多用毋 故小戴禮記 今文尙書皆用毋 史記則竟用毋爲有無字 又按詩毋敎揉升木 字作毋 鄭箋 毋 禁辭 又从女下加一字 注云 會意 又其下加女字 又姦之者 下加一禁止之令勿姦也八字 注云 各本但有从女有奸之者六字 今補十字 禁止之令勿姦 此說从一之意 毋與乍同意 乍下云 止也 从亡一 一有所礙之也 然則毋下亦當从女一 一有所礙之 其義可互證 曲禮釋文 大禹謨正義皆引說文云其字从女 內有一畫 象有姦之形 禁止之勿令姦 古人云毋 猶今人言莫也 此以己意增改而失許意 蓋許以禁止令勿姦 說从一 陸孔以有姦之者 說从一 不知女有姦之者五字爲从一以禁止張本 唐人之增改 今本之奪落 皆繆 而唐本可摘以正今本 (唐)音無 其字从女 內有一畫 象姦之形 禁止之 勿令姦 (彙)禁止勿爲之辭 (禮曲禮)毋不敬 註 毋 止之辭 古人云 毋 猶今人言莫也 又(儀禮士相見禮)毋上于面 毋下于帶 鄭註 古文毋爲無 賈公彥疏 今不從者 說文 云毋 禁辭 故不從有無之無也 又將毋毋乃 皆發問之辭 與無通 (韓詩外傳)客有見周公者 曰 入乎將毋 公曰 請入 坐乎將毋 公曰 請坐 言乎將毋 公唯唯 又甯毋 地名 (穀梁傳)作寧毋 毋音無 又茂后反 (公羊傳)音同 又姓 (廣)毋丘或爲毋氏 又漢複姓 人氏 漢書食貨傳 有毋鹽氏 巨富 齊毋鹽邑大夫之後 漢有執金吾東海毋將隆將作 大匠毋丘興 風俗通 有樂安毋車伯奇 爲下邳相 有主簿步邵南 時人稱毋車府君步主簿 何氏姓苑 云有毋終氏 左傳 魯大夫玆毋還晉大夫綦毋張 漢書 有巨毋霸 王莽改爲巨毋氏 (彙)胡毋複姓 (集)迷浮切 音謀 毋追 夏后氏緇布冠名 (禮郊特牲)委貌 周道也 章甫 殷道也 毋追 夏后氏之道也 (集)㒺甫切 音武 䳇鵡仝 鸚䳇 鳥名 或从武 亦省作毋 (彙)毛氏曰 內一畫 象姦之形 姦女爲毋禁止之●與父母之母不同 (資暇集)稷下有諺曰 學識何如觀點書 如兦字毋字竝是●● ●借音 也 今見㸃書每遇兦有字 必以硃發平聲 其遇毋有字亦然 是誤以兦爲●●之亡 毋爲父母之母讀之也 不知亡字兦字毋字母字 各有區分 觀篆文當知矣 不待點發爲音也 愚按母毋之別 可不待言 亡兦二字音義俱仝 (𧪸曰)孫說是矣 然猶欠詳也 蓋从女而必於其乳之部位 从一者 卽姦人橫手撫乳之象 故訓止之者 寓戒之詞也 是以漢音與勿仝 而但不以入聲讀也 亦與㒺莫二字初聲同也
毋
본편(本編) 18편
|
197 page
원문/텍스트
(說)穿物持之也 从一橫貫 象寶貨之形 讀若冠 古丸切 (唐)音冠 (彙)古冠字貫字从此 (集)古玩切 音貫 義與說文仝 通作貫 又毌丘 地名 (史田完世家)宣公伐衛 取毌丘 註 索隱曰 毌 音貫 毌丘 古國名 衛之邑 今作毋者 字殘𦈫耳 正義曰 括地志云 故貫城卽古貫國 今名濛澤城 在曹州濟陰縣南 (彙補)按古音略貫高之貫音冠 本毌丘 複姓 後去丘爲毌氏 又作貫氏 魏有毌丘儉 今多呼爲父母之母 非也 據此 則田丘氏當從沽歡切之毌字 不當從微夫切之母字矣 其誤己久 不可不辨 (典)作毋 母俱別 (𧪸曰)許說是矣 然猶欠詳也 按日本人高田忠周漢字詳解中 鐘鼎古文毌字 如第四五六七頭篆 其第四之篆从鐘鼎古文二貝 而从丨第五之篆卽串字 第六之篆卽串字之橫也 第七之篆與許篆仝 而但益圓也 此音冠者 以冠之爲物 只橫●於上頭 而不能通貫下體也 雖然釋名云 冠 貫也 所以貫韜髮也 是以此字●●●貫 而六書通中 摭古遺文二個字 如第二三頭篆 而並从貫耳
毌
본편(本編) 18편
|
213 page
원문/텍스트
(說)牧也 从女 象懷子形 一曰象乳子也 莫后切 (彙)莫後切 音某 (爾親)父爲考 母爲妣 詳考字 (廣雅)母 牧也 言育養子也 (名)冒也 含己生也 (增)慕也 嬰兒所慕也 (蒼頡篇)其中有兩點 豎通者卽爲毋 (詩小雅)母兮鞠我 又天地爲大父母 (書泰誓)惟天地萬物父母 (易說卦)乾 天也 故稱乎父 坤 地也 故稱乎母 (蔡獨𣃔)天子父事天 母事地 兄事日 姊事月 又(老經)有名萬物之母 又日爲陽德之精 故稱日母 (枚七發)流攬無窮 歸𥚞日母 又元氣之本曰氣母 (莊大宗師)伏羲得之 以襲氣母 又父母 尊親之 (詩小雅)豈弟君子 民之父母 (禮表說)使民有父之尊 有母之親 (揚方)南楚𤄗洭之閒 母謂之媓 (淮說山訓)西家子謂其母曰社 (說)蜀人謂母曰姐 齊人謂母曰嬭 又曰㜷 呉人曰媒 (眞臘風土記)呼父爲巴駞 呼母爲米 方音不同 皆自母而𣀵 又乳母亦曰母 (越語)生三人 公與之母 又禽獸之牝皆曰母 (孟子)五母雞 二母彘 (漢昭帝紀)罷天下亭母馬 (張華禽經)鷇將生 子呼母應 雛旣生 母呼子應 (蘇軾仇池筆記)睂州縣有一小佛屋 俗謂之豬母佛 又十母 謂甲乙之屬 十干也 十二支爲十二子 見史記律書 又西王母 𥚞名 見山海經 (大戴禮)舜時 西王母獻白玉琯 又寶母 所以集寶者 (詳異記)魏生常得一美石 後有胡人見之 曰 此寶母 每月望 設壇海邊上 可以集珠寶 又嶺南有瘴母 (鄭熊番禺雜記)五羊嶺表見有物自空而下 始如彈丸 漸如車輪 遂四𢿨 人中之卽病 謂之瘴母 又鬼母 𥚞名 (括異記)南海小虞山有鬼 母一產千鬼朝產之 暮食之 今蒼梧有鬼姑𥚞是也 又凡物之有大小者皆曰子母 (詩齊風)盧重環 毛傳 重環 子母環也 疏 謂大環貫一小環 又錢有子母錢 (周語註)重曰母 輕曰子 子母相通 民乃得所欲 又牛有子母牛 (易說卦)坤爲子母牛 正義曰 取其多蕃畜而順 又子母竹 今之慈竹也 見述異記 又子母瓜 取收瓜子 故名 見齊民要術 又甯母 地名 (春秘僖七)秋 公會齊矦 宋公 陳世子欸 鄭世子華 盟于甯母 (後漢郡國志)山陽郡方與縣有泥母亭 或曰古甯母 又慈母雨母 皆山名 (丹陽記)江寧縣南三十里有慈母山 生簫管竹 (荆州記)湘東有雨母山 又胡母 複姓 (漢獻帝紀)有胡母斑 風俗通云 胡母 姓 本陳胡公之後 齊宣王母弟別封母鄕 遠本胡公 近取母邑 故曰胡母氏 又雲母 扇名 又屛名 (西京雜記)昭陽𣪍有雲母扇 雲母屛風 又(草目)金石部 雲母 釋名 雲華 雲珠 雲英 雲液 雲砂 磷石 珍曰 雲母以五色立名 詳見下文 按荆南志云 華容方臺山出雲母 土人𠊱雲所出之處 于下掘取 無不大獲 有長五六尺可爲屛風者 但掘時忌作聲也 據此 則此石乃雲之根 故得雲母之名 而雲母之根 則陽起石也 抱朴子有云 服雲母十年 雲氣常覆其上 服其母以致其子 理自然也 別曰 雲母生太山山谷齊山廬山及琅琊北定山石閒 二月采之 雲華 五色具 雲英 色多靑 雲珠 色多赤 雲液 色多白 雲砂 色靑黃 磷石 色正白 弘曰 按仙經雲母有八種 向日視之 色靑白多黑者名雲母 色黃白多靑者 名雲英 色靑白多赤者 名雲珠 如沐露乍黃乍白者 名雲砂 黃白皛皛者 名雲液 皎然純白明徹者 名璘石 此六種並好服 各有時月 其黯黯純黑 有文斑斑如鐵者 名雲膽 色雜黑而強𦘺者 名池涿 此二種並不可服 鍊之有法 宐精細 不爾 入腹大害人 今江東惟用廬山者爲勝 靑州者亦好 以沙土養之 歲月生長 頌曰 今兗州雲夢山及江州湻州杭越閒亦有之 生土石閒 亦有成層可析 明滑光白者爲上 其片有絶大而瑩潔者 今人以飾燈籠 亦古扇屛之遺意也 江南生者多靑黑 不堪入藥謹按 方書甪雲母
母
본편(本編) 18편
|
219 page
원문/텍스트
不成字 (𧪸曰)按古文凡字之从母者 皆作● 則此卽古母字 而但無傳耳
본편(本編) 18편
|
244 page
원문/텍스트
(彙補)莫矦切 音牟 與蒙義仝 (典)按母有迷浮切一音 當卽毋字之譌
𣫬
본편(本編) 18편
|
244 page
원문/텍스트
(說)本𣦵 𠛱骨之殘也 从半冎 讀若櫱岸之櫱 鍇曰 咼 剔肉置骨也 故从半冎 臣曰 義不應有中一 秦石刻文有之 五割切 (段注)殘也 下三 刀部曰 𠛱分解也 殘當作㱚 許殘訓賊 㱚訓餘 後人輒同之也 又之櫱 下云 櫱岸未聞 櫱當作屵 屵者 岸高也 五割切 櫱音同 蓋轉寫者以其音改其字耳 九經字樣音競 非 (說)古文𡰮 (段注)古文殂 古文殪 古文死 古文伊皆從此 (彙)牙八切 顏入聲 殘骨也 (俗書正誤)音遏 (長)今誤讀等在切 爲好字之反 (典)仝𣦵 俗省本作
隷作歺 (𧪸曰)段云 殘當作㱚 以其㱚音殘 而或作䏼 又其一音五活切 與此字同音也 其說誠又理矣 然愚恐殘字乃是𣦼字之誤也 何者 此字之篆从骨 而割去其上下 只存其中者 欲曲其粗 而取其精如治璞而求美玉 故必音玉割切也 是以𣦼从又 而訓殘穿 卽以手持之而用玉如雕琢之義 故粲从𣦼而璨从粲 又叡从𣦼而璿从叡省 或作𤫀不省也
歹
본편(本編) 18편
|
245 page
원문/텍스트
(典)歹仝𣦵 俗省 本作𣦵 隷作歺 (𧪸曰)說見歹字
본편(本編) 18편
|
257 page
원문/텍스트
(說)歹本字 𠛱骨之殘也 从半冎 讀若櫱岸之櫱 鍇曰 冎剔肉置骨也 歺 殘骨也 故从半冎 臣曰 義不應有中一 秦石刻文有之 五割切 古文𡰮 (唐)音枿 (集)才達切 音巀 朽骨餘 又居陵切 音兢 義仝 (𧪸曰)說見歹字
𣦵
본편(本編) 18편
|
260 page
원문/텍스트
(彙)仝𣦵 (𧪸曰)說見歹字
歺
본편(本編) 18편
|
264 page
원문/텍스트
(彙)古文歹字 (正通)按舊註 古文歺字 本作𣦵 隷或作歺 古文作𡰮 俗省作𡰤 非 (𧪸曰)此字之篆雖無傳 而以左揭諸字觀之 則可知其字軆 故今新增頭篆俾𠊳●●耳 餘詳𡰮字
𡰤
본편(本編) 18편
|
272 page
원문/텍스트
(說)𣦵古文 (𧪸曰)骨⾓一類而羊⾓最易殘穿 故古死字 上象其⾓曲 下象其殘穿及佩系形也 此字上加一橫線者 應从𠁥之𣀵也 良字古今文之篆 其所从則異 而其形則仝也 但此字圓曲之缐微𦈫者 應傳寫之譌耳
𡰮
본편(本編) 18편
|
273 page
원문/텍스트